Gnostycyzm to doktryny i ruchy religijne powstające od I w.p.n.e do II w. na wschodzie cesarstwa rzymskiego, gł. w Syrii i Egipcie, dualistyczne, łączące chrześcijaństwa i pogańskie (grecko-egipskie) wierzenia religijne.
„Gnostycyzm” jest nazwą zbiorczą dla niektórych powstałych w I-IV wieku n.e. na terenie Imperium Romanum prądów filozoficznych o ukierunkowaniu mistycznym. Nie da ich się już zaklasyfikować jako chrześcijańskie, choć niektórzy gnostycy sięgali także do tradycji chrześcijańskiej. Nazwa gnostycyzm została zaproponowana przez XX-wiecznych badaczy.

Ruchy gnostyckie miały ogromny wpływ już od I wieku na rozwój chrześcijańskiego pisarstwa, na czele z powstaniem Listów Apostolskich włączonych do kanonu Pisma Świętego. Starochrześcijańskie pisarstwo apologetyczne w dużej mierze występowało przeciwko naukom gnostycyzmu i praktykom jego wyznawców.

Około VI wieku ruchy gnostyckie zostały wchłonięte przez szerzący się manicheizm.

Najważniejsza zasadami gnostycyzmu są twierdzenia, że „gnostykiem nie można zostać, ale można nim być”, „gnostycyzm musi narodzić się z własnej woli, przy zdobywaniu jego nauk”, „musi zrodzić się on z serca”. Nie można przejąć gnostycyzmu tak jak religii chrześcijaństwa i nie każdy jest w stanie dostrzec jego prawdziwe znaczenie. To nie wierzący wybierał gnostycyzm, to gnostycyzm wybierał wierzącego.